Uczymy się czegoś po coś! Po co uczymy się czytać i pisać?
Lata spędzone w przedszkolu, zerówce i pierwszych klasach szkoły podstawowej uważa się za najważniejsze dla rozwoju umiejętności komunikacyjnych, w tym języka. W klasie pierwszej w zakresie edukacji polonistycznej koncentrujemy się przede wszystkim na rozwijaniu umiejętności czytania i pisania. Ich opanowanie to przełomowy moment – pozwalają one dziecku być coraz bardziej samodzielnym, umożliwiają dalszą karierę szkolną i funkcjonowanie we współczesnym świecie.
Pytanie o to, po co uczymy dzieci czytania i pisania wydaje się naiwne, ale wcale takim nie jest. Wraz z nabywaniem tych umiejętności dziecko wkracza na nową drogę komunikowania się i poznawania rzeczywistości. Trzeba pamiętać, że jest to dopiero początek drogi ciągłego wzbogacania umiejętności językowych i… radości korzystania z tych umiejętności. I właśnie o to chodzi, aby dziecko mogło doświadczać prawdziwej radości z powodu nabywania nowych umiejętności i radości korzystania z nich, bo przecież… uczymy się czegoś po coś! I dziecko powinno od początku doświadczać tego sensu uczenia się czegoś po coś!
Jak pomóc dziecku przeżyć radość z nauki czytania i pisania
i jak nauczyć radości korzystania z tych umiejętności?
Przede wszystkim trzeba pamiętać o tym, co w nauce czytania i pisania najistotniejsze. Po pierwsze, nauka czytania i pisania zaczyna się dużo wcześniej niż zapamiętywanie i odtwarzanie kształtu liter. A po drugie, nabycie umiejętności czytania i pisania polega nie tylko na rozpoznawaniu, odczytywaniu i zapisywaniu liter (potem także wyrazów i zdań), a nawet nie tylko na rozumieniu tekstów. Chodzi o to, aby dziecko zrozumiało, po co się czyta i pisze, czego można dzięki temu doświadczyć, jak wspaniałe perspektywy się otwierają… Przyjrzyjmy się temu procesowi po kolei.
- Nauka czytania i pisania zaczyna się dużo wcześniej niż zapamiętywanie i odtwarzanie kształtu liter…
Przygotowanie dziecka do nauki czytania i pisania odbywa się już podczas codziennych zabaw, rozmów i czynności dziecka w domu, choć ani dziecko, ani nawet dorośli nie zawsze zdają sobie z tego sprawę. Potem dzieje się to podczas aktywności bardziej ukierunkowanych na rozwijanie tzw. gotowości szkolnej dziecka w przedszkolu, m.in.:
- rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej całego ciała, tak aby dziecko coraz sprawniej wykonywało różne czynności, oraz koordynacji wodzenia wzrokiem i ruchu ręki, na przykład podczas zapinania guzików, rysowania, lepienia czy wycinania;
- rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej, tak aby dziecko umiało skupić uwagę i jak najwięcej zapamiętać na przykład z tego, co przedstawia obrazek;
- rozwijanie wrażliwości słuchowej, tak by dziecko umiało rozpoznać dźwięki z otoczenia i je naśladować;
- wdrażanie do rozumienia sensu kodowania i użyteczności dekodowania informacji, na przykład symboli stosowanych w grach, na szyldach i drzwiach, czy też znaków drogowych;
- rozwijanie analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej – wyodrębnianie części z całości i składanie całości z części, na przykład rozcinanie obrazka na części i składanie go z powrotem.
Dlaczego to takie ważne i do czego się przyda? Im lepiej dziecko skupia uwagę, tym więcej może dostrzec i zapamiętać, a to przy zapamiętywaniu i odtwarzaniu kształtu liter, w dodatku różniących się w wielu przypadkach niewielkimi szczegółami, jest nieodzowne. Im sprawniejsze ruchowo dziecko, im lepszą ma koordynację wzrokowo-ruchową, i im sprawniejszą rękę, tym większa szansa, że dobrze poradzi sobie z nauką pisania. Dlatego właśnie i w przedszkolu, i w klasie pierwszej tak wiele zajęć m.in. ruchowych i plastycznych, ćwiczeń związanych z rysowaniem po śladzie, rysowaniem labiryntów czy z kończeniem szlaczków, zanim dzieci przystąpią do pisania liter. Im lepiej dziecko rozróżnia dźwięki, tym większa szansa, że nie będzie miało zbytnich trudności w rozróżnianiu podobnie brzmiących głosek. I tak dalej… Tę wyliczankę można by jeszcze długo kontynuować.
- Rozpoznawanie, odczytywanie i zapisywanie liter, wyrazów i zdań to dopiero początek…
Z pewnością ten aspekt – dotyczący techniki czytania i pisania – jest niezbędny i podstawowy. Bez niego nie ma mowy o czytaniu. Stąd tak wiele uwagi poświęca się w klasie pierwszej prezentowaniu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu kształtu liter, brzmienia głosek, łączeniu brzmienia z obrazem graficznym, różnorodnym ćwiczeniom kaligraficznym… Ale nauka czytania i pisania to nie tylko rozpoznawanie i odtwarzanie, kojarzenie znaków i dźwięków…
- Odkrywanie znaczeń jest fascynujące…
Litery łączą się w wyrazy, a wyrazy w zdania. Wyrazy i zdania niosą jakieś znaczenia. Czytanie niesie więc radość odkrywania tych znaczeń – od rozumienia znaczenia wyrazów i zdań do rozumienia znaczenia dłuższego tekstu. Dzieje się to dzięki kojarzeniu znaków z nabytym już doświadczeniem przez dziecko, których z każdym rokiem w jego życiu więcej i więcej. Pytania i polecenia do ilustracji i tekstów, których w dziecięcych podręcznikach nie brakuje, pomagają ustalić miejsce, czas i przebieg wydarzeń, występujących bohaterów i powiązania między nimi… – to nic innego jak odkrywanie i nadawanie znaczeń. Jednak nauka czytania i pisania i na tym się nie kończy…
- Zrozumienie czytanego tekstu powinno prowadzić do… myślenia!
To jest właśnie sedno nauki czytania i pisania. Dzieci uczą się czytać nie po to, żeby tylko ładnie coś przeczytać i nie po to, żeby odpowiedzieć na pytania pod tekstem sprawdzające rozumienie tego, co przeczytały, choć i to jest istotne. Uczą się czytać, aby dowiedzieć się, co jest napisane i aby się nad tym zastanowić, wyciągnąć z tego wnioski, a czasem po to, aby się powzruszać lub pośmiać… I w ten sposób nadają temu, co czytają, osobiste znaczenia… Uczą się pisać, nie po to tylko, by litery mieściły się w liniaturze, choć i to jest ważne, ale przede wszystkim po to, by wyrazić siebie – począwszy od możliwości zapisania swojego imienia po opisanie swoich uczuć i doświadczeń, by podzielić się nimi z innymi…
Jak wesprzeć dziecko w nauce czytania i pisania?
- Wspierać je na każdym etapie procesu nabywania umiejętności czytania i pisania, począwszy od rozwijania tzw. gotowości szkolnej: dbając o rozwój spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej, koncentracji uwagi, sprawności ogólnoruchowej i manualnej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej, umiejętności kodowania i dekodowania informacji…
- Ćwiczyć z dzieckiem, w formie zabawy, rozpoznawanie głosek i liter, ich zapisywanie, a także wyrazów i zdań. Niezwykle istotne jest to, by zawsze pamiętać, że to co oczywiste i proste dla dorosłego, dla dziecka takie nie jest, wymaga od niego wiele wysiłku i ten wysiłek należy doceniać i do tego wysiłku motywować, bez krytykowania za nieudane próby i błędy. Ćwiczenie czyni mistrza… Na to potrzeba czasu! A w atmosferze zabawy i akceptacji łatwiej o wytrwałość.
- Nie ganić dziecka za to, że czegoś nie umie jeszcze zrobić, lub robi to nieporadnie. Dzieci w wieku przedszkolnym i jeszcze wczesnoszkolnym, by pojąć pewne zasady i nabyć pewnych umiejętności, potrzebują bardzo wielu powtórzeń.
- Warto czytać z dzieckiem książki, oglądać je, rozmawiać o tym, czego wysłuchały lub co przeczytały, zachęcać, by dzieliły się swoimi wrażeniami i dzielić się własnymi. Wspólne czytanie i wspólne oglądanie ilustracji przygotowuje i pobudza dzieci do samodzielnego czytania i pisania, rozwija wyobraźnię, uczy przewidywania, ćwiczy spostrzegawczość, uwagę i pamięć, wzbogaca słownictwo, uczy posługiwania się językiem… Do każdej usłyszanej historii umysł dziecka „opracowuje” obrazy – w oparciu o to, co zostało mu podane, ale też w oparciu o własne doświadczenia.
- Rozmowa o przygodach bohaterów, ich zachowaniach, wyborach, decyzjach i konsekwencjach uczy krytycznego myślenia, mądrości życiowej i wrażliwości moralnej. Czytając dziecku i rozmawiając z nim, dokonujemy niezwykłej inwestycji – otwieramy je na świat, rozbudzamy zainteresowania, kładziemy podwaliny do samodzielnego kształcenia!
- Warto wykorzystywać codzienne sytuacje, by uczyć dziecko wyciągania wniosków z tego, co się wydarzyło (oczywiście na miarę jego dziecięcych możliwości). Czasem trzeba by więc zwrócić większą uwagę dziecka (i własną) na pewne zdarzenia, podzielić się swoimi przemyśleniami, zadać dziecku pytania (naprowadzające) dotyczące tego zdarzenia, pozwolić na zadanie pytań i cierpliwie na nie odpowiedzieć.
Anna Boboryk
pedagog i psycholog,
autorka i redaktorka podręczników
i książek edukacyjnych dla dzieci, poradników dla nauczycieli i rodziców
Przykłady ćwiczeń przygotowujących do nauki czytania i pisania
oraz rozwijających umiejętność czytania i pisania – od techniki czytania po rozumienie znaczeń, wyciąganie wniosków, ich wykorzystywanie i zastosowanie.
Przykłady pochodzą z książki „Ćwiczenia pierwszaka”.
rysowanie szlaczków, najpierw po śladzie, a potem odwzorowywanie – ćwiczenie rozwijające spostrzegawczość, sprawność grafomotoryczną, koordynację ręki i oka; doskonałe ćwiczenia przygotowujące do nauki pisania i jako rozgrzewka przed pisaniem
rysowanie po śladzie wzorów literopodobnych w ograniczonym polu - ćwiczenia rozwijające sprawność grafomotoryczną, koordynację ręki i oka, umiejętność trzymania i właściwego nacisku ołówka lub kredki; tego typu ćwiczenia wykonuje się przed ćwiczeniem pisania liter
analiza i synteza głoskowa - ćwiczy sprawność analizatora słuchowego i stanowi znakomite przygotowanie do nauki czytania i pisania
pisanie liter - najpierw pokazany jest wzór litery pisanej, następnie dziecko może poćwiczyć odwzorowywanie kształtu litery, pisząc ją po śladzie w liniaturze, a następnie pisze je samodzielnie;
aby dziecku łatwiej było rozmieścić właściwie literę, w liniaturze zaznaczono kolorem środkowe pole
kojarzenie obrazu graficznego głoski, czyli litery, z dźwiękiem
rozpoznawanie liter wśród liter i znaków przypominających litery - ćwiczenie utrwalające poznane litery
analiza i synteza wzrokowa zapisanych sylab, analiza i synteza wzrokowo-słuchowa zapisanych zbitek liter i nazw wyrazów – ćwiczenie umiejętności czytania
łączenie liter w wyrazy, zapisywanie wyrazów w liniaturze - ćwiczenie rozwijające umiejętność czytania
i pisania
rozwijanie umiejętności czytania w aspekcie krytyczno-twórczym: rozwijanie rozumienia wysłuchanego tekstu, umiejętności wyciągania wniosków i zastosowania uzyskanych informacji